Rekomendacja

Stanisław Gepner

Żołnierz polski

Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie

Okres

1832 – 1939

Warszawa 2014

W środowisku osób zajmujących się dawną bronią i barwą w Polsce pozycję publikacji pomnikowej, niejako „startowej” do dalszych badań i rozważań, zajmuje czterotomowa edycja pracy pułkownika Bronisława Gembarzewskiego: „Żołnierz polski, ubiór, uzbrojenie i oporządzenie”, z lat 1960-1966. Dzieło życia zasłużonego nestora polskiej mundurologii, dyrektora Muzeum Wojska (obecnego Muzeum Wojska Polskiego), uległo zagładzie w czasie powstania warszawskiego, ale zostało wcześniej utrwalone w formie fotokopii. Odbitki wykonane z negatywów postanowiono opracować i zredagować; zajął się tym zespół pracowników MWP: kustosz Zofia Stefańska, rotmistrz Stanisław Gepner (współpracownicy B. Gembarzewskiego sprzed wojny) i podpułkownik Karol Linder. Wynikiem żmudnego, wytrwałego trudu „rekonstruktorów” było czterotomowe wydawnictwo albumowe, bez którego chyba nikt z polskich znawców i miłośników dawnej broni i barwy nie wyobraża sobie pracy.

Bronisław Gembarzewski doprowadził swe dzieło do roku 1831 – naturalną koleją rzeczy byłaby kontynuacja, opracowanie obejmujące następne lata. Pracy tej podjęli się S. Gepner i artysta plastyk Antoni Trzeszczkowski. Jednak w powojennych realiach politycznych pojawiły się trudności ideologiczne i cenzuralne, zwłaszcza że zbliżono się do okresu w owym czasie bardzo wrażliwego, obejmującego II połowę XIX wieku, wojnę polsko-bolszewicką i dwudziestolecie międzywojenne. Autorzy przeszli swoistą drogę przez mękę, musieli przedzierać się przez gąszcz uwag, zastrzeżeń osób nie zawsze zorientowanych w tematyce i kompetentnych, musieli ustępować merytorycznie i wstawiać dodatkowe tablice, nie brakowało też przypadków najzwyklejszej ludzkiej podłości i zawiści. W rezultacie starania zakończyły się niepowodzeniem i praca nie została wydana. Opublikowano tylko dodatkowy tom, obejmujący lata 1939 – 1960, luka 1832 – 1939 pozostała niewypełniona.

Stanisław Gepner i Antoni Trzeszczkowski ostatecznie dokończyli dzieło i postanowili czekać na czasy sprzyjające publikacji. Przyjaciele rodzin obydwu autorów i munduroznawcy zajmujący się tym okresem, wiedzieli o istnieniu brakującego tomu „Żołnierza polskiego…”, niektórym znane były poszczególne tablice. Po śmierci obydwu autorów (w latach 1965 i 1977), starania o wydanie albumu podjęły córka rtm. Gepnera, Wanda Gepner-Augustin i wnuczka artysty plastyka, Katarzyna Trzeszczkowska. Było to kilkadziesiąt lat nadziei, złudzeń, bywało że i upokorzeń, nierzadkie były chwile zwątpienia i rezygnacji. Dopiero w 2012 roku przypadek sprawił, że przy okazji przekazywania Centralnej Bibliotece Wojskowej przez córkę biblioteki S. Gepnera, brakującym tomem wydawnictwa zainteresowało się Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej. Sprawy od razu nabrały tempa i rozmachu, niedawno publikacja opuściła drukarnię.

Bez przesady można powiedzieć, że efekt przeszedł najśmielsze oczekiwania. Dokładnie dostosowano się do formy graficznej i technicznej wydanych dotąd tomów „Żołnierza Polskiego”, jedynie zrezygnowano z obwoluty. Znakomity papier i współczesna technika druku sprawiły, że przy porównywalnej ilości tablic, ten tom jest cieńszy od poprzednich. Powstała książka – ozdoba biblioteki, a jednocześnie publikacja bardzo przydatna każdemu specjaliście i miłośnikowi polskiej broni i barwy.

Redaktorem albumu jest Tomasz Malarski, autor zajmujący się militariami i historią wojskowości, który opracował wstęp prezentujący niełatwe losy edycji tomu, biogramy S. Gepnera i A. Trzeszczkowskiego, a także zweryfikował dane bibliograficzne zamieszczane przez S. Gepnera przy poszczególnych tablicach. Cennym uzupełnieniem są fotografie autora i budzące sentyment osób w średnim i starszym wieku, opracowane przez Gepnera projekty przeznaczonych do zabawy wycinanek z sylwetkami żołnierzy i ołowianych figurek.

Główna część publikacji to dokładne odwzorowanie dzieła S. Gepnera i A. Trzeszczkowskiego. Pierwszy z autorów opracował część tekstową, opisy i plansze schematyczne, drugi zaś – plansze figuralne. Ponieważ album w niektórych miejscach dostosowany jest do czasów w których powstał, znaleźć tam można również sylwetki uczestników Komuny Paryskiej (1871 r.), polskich oddziałów walczących po stronie rewolucji (1917-1918), czy Gwardię Czerwoną w powstaniach śląskich. Trudno do żołnierzy zaliczyć też bojowców PPS z czasów rewolucji 1905 roku. Nie należy się tym sugerować, ani zrażać. Takie były czasy. Dobrze, że tablice te umieszczono, zachowując wierność oryginałowi pracy. W każdym przypadku mamy do czynienia z rzetelnym, wiarygodnym dziełem, prezentującym stan wiedzy w czasach powstawania albumu.

Treść podzielona została na trzy części. W pierwszej omówiono i przedstawiono uczestników walk od prób wojny partyzanckiej 1833 roku aż do Komuny Paryskiej: wydarzenia Wiosny Ludów na ziemiach polskich, we Włoszech i na Węgrzech, polskie szkoły wojskowe za granicą, powstanie styczniowe. Część druga obejmuje polskie formacje wojskowe w latach I wojny światowej, trzecia – dwudziestolecie międzywojenne. Każda część zawiera naukową rozprawę dotyczącą danego okresu, a następnie tablice z opisami. Zatem, jak wspomniano, jest to kontynuacja sprawdzonej metody, przyjętej w wydanych już tomach „Żołnierza polskiego…”.

Piękna to, wielce przydatna publikacja, będąca ukoronowaniem dwóch zasłużonych autorów i z pewnością powód do satysfakcji dla obydwu Pań niestrudzenie dążących do opublikowania dzieła ich Ojca i Dziadka.

Jednak historyk musi coś dodać od siebie. Praca S. Gepnera i A. Trzeszczkowskiego prezentuje stan wiedzy sprzed 50 lat. W dalszym ciągu zachowała wartość merytoryczną i artystyczną. Szkoda jednak, że zachowując wierność oryginałowi, redakcja nie dodała kilku stron bibliografii, informującej o publikacjach na temat broni i munduru omawianego okresu, jakie później się ukazały. A niekiedy były to wręcz monografie konkretnych formacji, jak choćby wojsk powstańczych i armii wielkopolskiej z lat 1918-1919. Może w przyszłości…

Marek Rezler (Oddział Poznański)

P.S. – w sprawie figury historycznej

Stanisław Gepner członek Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Broni i Barwy był również nieprzeciętnym projektantem figur historycznych. Zainteresowanych uprzejmie kieruję do lektury wartościowego artykułu pióra Tomasza Kusiona: „Uwagi o figurkach historycznych”(Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego cz. XI. Kraków 1997) i eseju Krzysztofa Czarneckiego: „Przedstawienia Wojsk Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie W Figurze Historycznej. O Metodyce Jej Powstawania” (Cum Arma Per Aeva-Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów Toruń 2011) oraz na naszej stronie. Dzieje starań o wydanie przedmiotowej pracy trwały dziesiątki lat, co stanowi jeszcze jeden dowód na niski poziom świadomości znaczenia naszej polityki historycznej.

Wydawnictwo nie jest niestety dostępne w otwartej sprzedaży. W celu uzyskania egzemplarza należy kontaktować się z wydawcą: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, tel. 22 682 45 05

Krzysztof Czarnecki (Oddział Poznański)