Zarząd Oddziału Poznańskiego  zaprasza na spotkanie sprawozdawczo-wyborcze, w trakcie którego pan dr Jarosław Łuczak przedstawi wykład:

„Znaki Zachodniej Straży Obywatelskiej w zbiorach Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego”

Zebranie SPRAWOZDAWCZO – WYBORCZE odbędzie się w dniu 19 grudnia 2025 r. o godz. 17 00 w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym w Poznaniu

Znaki Zachodniej Straży Obywatelskiej w zbiorach Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego

Straż Ludowa i Obrona Krajowa, formacje działające na ziemiach polskich b. zaboru pruskiego w czasie od 10 listopada 1918 r. do 20 sierpnia 1919 r. (na Pomorzu do 10 lutego 1920 r.) uznane zostały przez Państwo Polskie za organizacje przygotowawcze do powstania wielkopolskiego. Potwierdzone zostało to Rozporządzeniem Ministra Spraw Wojskowych z dnia 29 sierpnia 1935 r. (Dz.U. RP 1935, nr 68, poz. 428).

Natomiast Zachodnia Straż Obywatelska (ZSO) utworzona została na „czas wojny” Rozporządzeniem Rady Obrony Państwa z dnia 19 lipca 1920 roku (Dz.U. RP 1920, nr 62, poz. 408). Jej głównym zadaniem było zapewnienie pomocy władzom bezpieczeństwa publicznego w utrzymaniu ładu i porządku na podległym obszarze.

Na czele ZSO stał Komendant Główny i Komendanci Wojewódzcy mianowani przez Ministra b. Dzielnicy Pruskiej, Komendantów powiatowych mianowali Komendanci Wojewódzcy na wniosek miejscowych starostów. Ustalenie innych stopni służbowych i sposobu mianowania należało do Komendanta Głównego ZSO.

Obowiązkowi służby w ZSO podlegali wszyscy obywatele płci męskiej zamieszkujący lub stale przebywający w b. dzielnicy pruskiej w wieku od 16 do 50 lat „nie pobrani” do czynnej służby wojskowej. W razie potrzeby ZSO mogła być zaopatrzona w broń.

Ta cywilna formacja pomocnicza Policji Państwowej i Wojska Polskiego liczyła ponad 170 tysięcy osób, z czego około 70 tysięcy było przeszkolonych i zdolnych do natychmiastowego wcielenia do wojsk regularnych. Zapewniała bezpieczeństwo i przygotowywała do walki z Armią Czerwoną. Niektóre oddziały wzięły udział w bitwie pod Brodnicą 18 sierpnia 1920 r.

ZSO rozwiązano Rozporządzeniem Rady Ministrów z 28 kwietnia 1921 r. (Dz.U. RP 1921, nr 39, poz. 237). Ta masowa organizacja paramilitarna nie doczekała się dotąd wielu opracowań i czeka na podjęcie szerszych badań nad jej dziejami.

W zbiorach Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego znajduje się zestaw czterech znaków związanych z ZSO. Ponieważ członkowie straży w większości odbywali służbę w ubraniach cywilnych wprowadzono odpowiednie oznaki rozpoznawcze i wyróżniające.

Pierwszym, najbardziej charakterystycznym znakiem, jest oznaka rozpoznawcza w kształcie kokardy, z orłem z otwartą koroną na głowie i napisem „ZACHODNIA” „STRAŻ OBYWATELSKA” pośrodku. Na obrzeżu umieszczona została dewiza (hasło) formacji „BOGU TYLKO I OJCZYŹNIE” „SŁUŻ W MŁODOŚCI I SIWIŹNIE”. Przy górnej i dolnej krawędzi znajdują się podwójne otworki do przeszycia nićmi mocującymi oznakę na nakryciu głowy lub na innej części ubioru.

Drugim znakiem jest owalny znaczek z monogramem liter „ZSO” pośrodku i napisem – dewizą (hasłem) formacji „BOGU TYLKO I OJCZYŹNIE” „SŁUŻ W MŁODOŚCI I SIWIŹNIE” w otoku. Przylutowana końcem na odwrocie znaczka szpilka służyła do przypięcia do ubioru.

Trzecim znakiem jest prostokątny znaczek własnościowy (?) z literami „Z.S.O.” pośrodku. Na odwrocie przylutowana jest w dwóch miejscach zaginana wąska blaszka mosiężna.

Czwartym znakiem, o największych rozmiarach, jest oznaka w kształcie gwiazdy ośmiopromiennej z wizerunkiem oznaki rozpoznawczej formacji. Przypinana była do ubioru dużą ruchomą szpilą przylutowaną poziomo na odwrocie. Była to prawdopodobnie oznaka wyróżniająca komendantów Zachodniej Straży Obywatelskiej.

Wykonywano je w metalu, srebrzono i oksydowano. Kształt orła na oznakach rozpoznawczych i wyróżniających nawiązywał do orłów znajdujących się na odznakach pamiątkowych Rady Ludowej Miasta Poznania i Naczelnej Komendy Straży Ludowej, wytwarzanych w Poznaniu od 1919 r.

dr Jarosław Łuczak

GALERIA