Tomasz Poniewierka – „Czy można ufać opracowaniom źródłowym – błędy i wypaczenia na przykładzie Krzyży Srebrnych Orderu Wojennego Virtuti Militari za Powstanie Wielkopolskie”

Tomasz Poniewierka

Czy można ufać opracowaniom źródłowym

-błędy i wypaczenia na przykładzie Krzyży Srebrnych Orderu Wojennego Virtuti Militari za Powstanie Wielkopolskie

Tomasz Poniewierka (SMDBiB O/Poznań)

Czy można ufać opracowaniom źródłowym – błędy i wypaczenia na przykładzie Krzyży Srebrnych Orderu Wojennego Virtuti Militari za Powstanie Wielkopolskie

Temat zaufania do źródeł z epoki to od zawsze kwestia budząca liczne spory wśród naukowców. O ile panuje co do zasady konsensus, iż można wierzyć aktom urzędowym, to jednak już wartość różnego rodzaju opracowań opartych również o wspomnienia jest niejednokrotnie poddawana w wątpliwość. W dzisiejszych czasach dostęp do opracowań opartych na źródłach jest coraz szerszy, również wśród Muzealników i kolekcjonerów. Czy znaczy to jednak, że sięgając po opracowanie uznanych autorytetów mogą oni mieć pewność, że wiedza tam zawarta jest pełna?

W opracowaniu „Wielkopolanie Kawalerowie Orderu Virtuti Militari 1918-1920” (Koszalin 2010) pod redakcją B. Polaka i M. Polaka znaleźć można informacje o dziesiątkach osób odznaczonych Krzyżem Orderu Virtuti Militari. Przy każdym biogramie podany jest również nr Krzyża co do zasady przepisany z rozkazów lub Dzienników Personalnych. Podobnie skonstruowane są inne wydane dotychczas zbiory list nadań Krzyży Orderu Virtuti Militari. Dane te jednak nie zostały dotąd bodaj nigdy zweryfikowane w oparciu o dodatkowe źródła.

Jednym z takich źródeł – zarazem najłatwiej dostępnym, bo zdigitalizowanym –  są wypełnione przez odznaczonych kwestionariusze.  W tychże, oprócz szeregu danych osobowych wymieniali również numer przyznanego Krzyża. O ile w większości przypadków pokrywają się one z numerami z rozkazów, o tyle w przypadku co najmniej części z nich numery podane przez odznaczonych są błędne i w Biurze Kapituły przekreślone oraz poprawione na „właściwe”.

Za przykład może tu posłużyć lista odznaczonych 27 grudnia 1921 roku w Poznaniu za Powstanie Wielkopolskie. Na liście tej znajduje się 41 nazwisk:

• mjr Hulewicz Bogdan – Krzyż nr 4718.
• mjr Wawrzyniak Władysław – Krzyż nr. 4719
• mjr Chosławski Stefan – Krzyż nr. 4720
• mjr dr Jakobson Wojciech – Krzyż nr. 4721
• mjr Namysł Jan – Krzyż nr. 4722
• p.d. Szt. Gen. Zakrzewski Władysław – Krzyż nr. 4724
• Chylewski Jan – Krzyż nr. 4725
• Zielke Stefan – Krzyż nr. 4726
• Materne Emil – Krzyż nr. 4727
• Kmiotek Leon – Krzyż nr. 4728
• Tomiak Stanisław – Krzyż nr. 4729
• Tomaszewski Stefan – Krzyż nr. 4730
• Masłek Stanisław – Krzyż nr. 4731
• Twardowski Franciszek – Krzyż nr. 4732
• Szulc Franciszek – Krzyż nr. 4733
• Tomas Paweł – Krzyż nr. 4734
• Rossa Wiktor – Krzyż nr. 4735
• Zenkteler Michał – Krzyż nr. 4736
• Chełmicki Stanisław – Krzyż nr. 4737
• Biskupski Antoni – Krzyż nr. 4738
• sierż. szt. Pietrzak Stanisław – Krzyż nr. 4739
• sierż. Magnuszewski Leon – Krzyż nr. 4740
• sierż. Naplecki Leon – Krzyż nr. 4742
• sierż. Witkowski Nikodem – Krzyż nr. 4743
• sierż. Kaźmierczak Michał – Krzyż nr. 4744
• sierż. szt. Landzwojczak Jan – Krzyż nr. 4745
• sierż. szt. Król Józef – Krzyż nr. 4746
• sierż. Kostka Józef – Krzyż nr. 4747
• sierż. Białkowski Franciszek – Krzyż nr. 4748
• Grzyb Feliks – Krzyż nr. 4749
• Szulc Stanisław – Krzyż nr. 4741
• Wujczak Ignacy – Krzyż nr. 4762
• kpr Klemczak Edmund – Krzyż nr. 4761
• sap. Sroka Stefan – Krzyż nr. 4763
• sap. Murawski Marian – Krzyż nr. 4764
• mjr Nieborak Antoni – Krzyż nr. 4765
• Maryński Felicjan (pośmiertnie) – Krzyż nr. 4766
• Wieczorek Nepomucen (pośmiertnie) – Krzyż nr. 4767
• sierż. Bauza Jerzy (pośmiertnie) – Krzyż nr. 4768
• sierż. Jakubowski Aleksander (pośmiertnie) – Krzyż nr. 4769
• Miklaszewski Włodzimierz (pośmiertnie) – Krzyż nr. 4770

Dekoracji odznaczonych dokonał osobiście Marszałek Piłsudski, a uroczystość tak była relacjonowana w „Kurierze Poznańskim”:

[..] o godzinie 11 przedpołudniem odbyła się uroczysta dekoracja krzyżami „Virtuti Militari” i Krzyżami Walecznych za powstanie wielkopolskie. Dziedziniec zamkowy otoczyły szeregi kompanji honorowych ze sztandarami pułkowemi i orkiestrami. Wśród dźwięków mazurka Dąbrowskiego Naczelnik Państwa dekorował osobiście przedstawionych do odznaczenia krzyżem „Virtuti Militari”, szef sztabu zaś przeznaczonych do dekoracji Krzyżem Walecznych.

            Po dekoracji nastąpiła defilada zgromadzonych przed zamkiem wojsk, które przeciągały przed dekorowanymi i przed Naczelnikiem Państwa[1].

            Dekoracja odbyła się więc w formie niezwykle podniosłej, a odznaczał sam Naczelnik. Ciężko dziś stwierdzić jak były przygotowane Krzyże (pod kątem ułożenia) i sami odznaczeni (pod kątem ustawienia) do tej uroczystości[2]. Jednak z uwagi na zachowane kwestionariusze osobowe wiemy, że co najmniej kilku z nich nie otrzymało Krzyża, który był dla nich przeznaczony. I tak kpt. Zakrzewski otrzymał krzyż nr 4719 przeznaczony dla mjr Wawrzyniaka, por. Tomaszewski otrzymał krzyż nr 4761 przeznaczony dla kpr Klemczaka, kpt Zenkteler otrzymał krzyż nr 4763 przeznaczony dla st. sap. Sroki, sierżant Pietrzak otrzymał z kolei krzyż nr 4731 przeznaczony dla por. Masłka, sierż Magnuszewski otrzymał krzyż nr 4768 przeznaczony dla poległego sierż. Bauzy, sierż Witkowski otrzymał krzyż nr 4726 przeznaczony dla kpt Zielke, sierżant Król otrzymał krzyż nr 4741 przeznaczony dla kpr Szulca, zaś st. saper Murawski otrzymał krzyż nr 4728 przeznaczony dla kpt Kmiotka. To daje nam 8 potwierdzonych przypadków, gdy odznaczeni otrzymali nieprzeznaczony dla siebie Krzyż. Jednocześnie z uwagi na fakt, że 8 odznaczonych nie wpisało innego niż na dyplomie i w rozkazie numeru, możemy więc stwierdzić, iż łącznie z 41 odznaczonych co najmniej 16 otrzymało krzyż o niewłaściwym numerze. W publikacjach brak jednak śladu po tym fakcie, co jest o tyle deprymujące, że z punktu widzenia zarówno muzealnego jak i kolekcjonerskiego, w przypadku gdy ktoś będzie chciał sprawdzić, czy będący w jego (kolekcjonera, lub placówki naukowej) posiadaniu Krzyż z numerem przepisanym z rozkazów czy Dzienników Personalnych, w zasadzie aż do dokładnej weryfikacji nie będzie pewności, czy faktycznie jest on po danym żołnierzu.

Ciężko dziś również ustalić, dlaczego w przypadku tych 8 odznaczonych nastąpiła pomyłka przy wręczeniu Krzyża. Najpewniej miało to związek z ustawieniem ich do odznaczenia, dziś jednak nie jest to możliwe do ustalenia.

Przykład ten będący zaledwie wycinkiem nadań – mówimy wszakże o 41 spośród kilku tysięcy odznaczonych – pokazuje moim zdaniem jak wiele jest jeszcze do zrobienia w przypadku badań nad Falerystyką Polską okresu międzywojennego, zarazem jak wiele pułapek mogą stworzyć niedokładne publikacje, pomijające część informacji źródłowych.

Tomasz Poniewierka

Oddział Poznański

Stowarzyszenia Miłośników

Dawnej Broni i Barwy

[1]Kurier Poznański nr 297 z 28.12.1921 r.

[2] Krzyże dostarczane były przez zakład Krupskiego i Matulewicza już z nabitymi numerami, zaś dyplomy wypełnione, co za tym idzie, odznaczeni powinni byli otrzymywać zgodny komplet przygotowany zawczasu, jednak z uwagi na fakt, iż Krzyże przypinano do piersi, a dopiero potem wręczano do nich dyplom, mogło dochodzić do błędów.

 Galeria