Zarząd Oddziału Poznańskiego  zaprasza uprzejmie na spotkanie, w trakcie którego pan Jarosław Łuczak wygłosi referat: „Militaria w zbiorach Muzeum im. Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu

Zebranie odbędzie się w dniu 27 maja 2022 roku o godz. 17 00 w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym w Poznaniu.

Militaria w zbiorach Muzeum im. Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu

Obchodzona w bieżącym roku 165 rocznica utworzenia Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk skłania do przypomnienia, że w działającym przy Towarzystwie Muzeum im. Mielżyńskich zgromadzono wiele eksponatów o charakterze militarnym.

Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie powstało w 1857 roku. Ze względu na brak możliwości założenia i działania polskiej uczelni wyższej na terenie ziem polskich zaboru pruskiego jego członkowie-założyciele podjęli zadanie ochrony zagrożonej germanizacją polskiej kultury narodowej i nauki. Jednym z utworzonych wówczas czterech wydziałów towarzystwa był Wydział Nauk Historycznych i Moralnych.

Jego zadaniem było m.in. utworzenie „Muzeum starożytności polskich i słowiańskich w W. Ks. Poznańskim”. Miało ono obejmować, według Andrzeja Wojtkowskiego w jego opracowaniu Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, opublikowanym w pierwszym tomie „Roczników Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, wydanym w Poznaniu w 1928 roku:

„1. przedmioty znajdowane w starożytnych grobach żalami nazywanych, jakoto: broń kamienna i metalowa, naczynia gliniane a w szczególności popielnice, pokrywki, łzawice, przybory stroju itd., 2. przedmioty należące do obrzędów pogańskich najdawniejszych mieszkańców tej ziemi, jako posągi bożyszcz itp., 3. broń, sprzęty średniowieczne i wieków następnych; – 4. pamiątki ludzi znakomitych jakoto: autografy, pieczęcie, biusty, portrety itp., 5. pamiątki krajowe, jako monety, medale; – 6. pomniki krajowe sztuk pięknych i rękodzieł”.

W tym samym roku powołano także Gabinet Historii Naturalnej i Bibliotekę. Tak więc obok działalności o charakterze naukowym rozpoczęto gromadzenie zbiorów bibliotecznych, archiwalnych i muzealnych. Zapoczątkowano tworzenie kolekcji sztuki, zbiorów archeologicznych, numizmatycznych itd. Jednym z podstawowych celów towarzystwa było też „ratowanie zabytków dziejowych” i udostępnianie społeczeństwu. Wśród nich były także obiekty związane z polskimi dziejami wojennymi.

W pierwszym okresie gromadzono głównie dzieła współczesnych artystów polskich. Ranga kolekcji znacznie wzrosła, gdy Seweryn Mielżyński udostępnił towarzystwu nabytą przez siebie kolekcję Edwarda Rastawieckiego, a przede wszystkim umożliwił budowę siedziby towarzystwa w latach 1874-1881 przy ul. Młyńskiej (obecnie ul. Seweryna Mielżyńskiego).

„Muzeum im. Mielżyńskich” powstało w 1876 roku. Pięć lat później otwarto „Galerię artystów i rzeczy polskich”. Powstała również „Galeria malarstwa europejskiego”. Utworzono też działy obejmujące zbiory prehistoryczne (archeologiczne), zbiory przyrodnicze, później także zbiory etnograficzne. Powstał także Gabinet Kraszewskiego, Gabinet numizmatyczny i Gabinet rycin. We wszystkich galeriach i gabinetach znajdowały się obiekty o charakterze militarnym.

Znajdujemy je np. w wydanym w 1912 roku Katalogu galerii obrazów w Muzeum im. Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, przede wszystkim w części dotyczącej malarzy polskich i obcych, jak podkreślono, przebywających w Polsce.

„Dział pamiątek historycznych” powstał w 1883 r. Miał szczególny charakter, ponieważ pielęgnował i podtrzymywał polską tradycję historyczną w okresie nasilającej się germanizacji.

Pomysłodawcą utworzenia „zbioru pamiątek narodowych” był sekretarz Towarzystwa, mecenas i kolekcjoner, Wawrzyniec Benzenstjerna-Engeström. Zbiór ten był początkowo niewielki. Do opracowania inwentarza działu przystąpił dopiero po 1910 r. Bolesław Erzepki, który zmienił jego nazwę na „Dział przedmiotów i zabytków kulturalno-historycznych”, wyodrębniając je w ten sposób ze zbiorów dawnych (starożytnych). Dział ten miał osobną ekspozycję.

Ciekawy opis zbiorów kulturalno-historycznych zamieścił w 1917 roku (nr 15, 15 kwietnia, s. 134-136) poznański „Przewodnik Katolicki” w artykule Przechadzka po Muzeum Mielżyńskich w Poznaniu:

„Są to cenne i piękne pamiątki, ułożone przez dyrektora zakładu, dr. Erzepkiego, który od lat już wielu czuwa z głęboką wiedzą i miłością nad powierzonymi sobie skarbami naszej przeszłości. Ileż tu ciekawych i pięknych rzeczy. Oto wielki puchar szklany cechu szewskiego z 1651 roku. Na nim napis staropolski ”Kto z tei sklenice pić bendzie rad, dai Boze żebi buti robił do sto lat”. Są i piękne pasy słuckie, jakich używano dawniej do polskiego stroju, są ordery polskie i przybory rycerskie. Oto koszulka z kółeczek metalowych, szabelka dziecięca, jaką młode pacholęta u boku nosiły, pałasze i ryngrafy, t. j. blachy z wizerunkiem Matki Boskiej, które noszono na piersiach, aby broniły od kul. […] Są tu i pamiątki po zasłużonym doktorze Marcinkowskim, są oznaki masońskie, (fartuszki, rękawiczki, młotki i t. d.) jakich masoni, o których nieraz teraz wspominają, używali. Wreszcie obraz przedstawiający orła białego, na którego skrzydłach i tułowiu wyobrażeni są wszyscy królowie polscy do Stanisława Poniatowskiego.(…).

Bardzo duży zbiór  militariów opublikowano w wydanym w Poznaniu, w 1918 roku, pod redakcją Józefa Kostrzewskiego Przewodniku po zbiorach przedhistorycznych Muzeum im. Mielżyńskich. Wcześniej, w l. 1887-1890, ukazywały się „Zapiski archeologiczne Poznańskie” wydawane przez Komisję Archeologiczną Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego pod redakcją Władysława Jażdżewskiego i Bolesława Erzepkiego, prezentujące militaria – zabytki archeologiczne, pochodzące głównie z terenu Wielkopolski.

Pomimo tego, że baza lokalowa uległa znacznemu powiększeniu, do wybudowanych wcześniej skrzydeł: zachodniego i północno-zachodniego dobudowano w latach 1907-1909 skrzydło północne i wschodnie oraz przebudowano kamienicę frontową, po odzyskaniu niepodległości znaczną część zbiorów przeniesiono w charakterze depozytu do powstałego na bazie niemieckiego Kaiser-Friedrich-Museum Muzeum Wielkopolskiego (obecnie Muzeum Narodowe w Poznaniu. Eksponaty o charakterze militarnym trafiły do Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego.

Pozostawione na miejscu zbiory archeologiczne stały się Oddziałem Prehistorycznym Muzeum Wielkopolskiego, a zbiory przyrodnicze znalazły swe miejsce w pawilonie na terenie poznańskiego Ogrodu Zoologicznego, także jako Oddział Muzeum Wielkopolskiego.

Niestety, podczas II wojny światowej gromadzone z tak wielkim wysiłkiem i staraniem zbiory uległy zniszczeniu. Ocalona część znajduje się obecnie w poznańskich muzeach, m.in. w Muzeum Narodowym w Poznaniu.

Jarosław Łuczak